SA CODR’E TZIU CI(N)U

Contusu de forredda de sa ‘idda Asunesa

      A cura di Antonio Fanari

Fù s’annu 1926, giài passàda sa mettad’e Abrilli, cument’e ‘ogna dì Adamu si ndi pesaìad’a su chizzi, s’incaràd’a forasa e giadìada ùan castiad’a su xellu. Po bì chi fessidi lugòri, ndi bessìada de s’om’e lettu e alluìada su fogu in sa forredda, chi fùdi ù(n)u  stampu in mes’e s‘om’e fogu (annus appustis hant’a fài sa ziminera, ma in cussu tempusu nci nd’hiada pagusu). Su fundamentu fù fattu de terra chi bèttianta de su strint’e sa tanca. Cerrìanta sa terra e dda ‘mpastànta cun d’un pagu de palla e assumanc’ù’ott’a s’annu fadianta su ludu. Su fai su lùdu ollìada narri a apparixiài su fundamentu de is istampusu chi ddui fuànta cun cussa terra impastàda cun palla, e cun d’ù(n)u codullu chi tenìanta appostadamenti po’ cussu traballu. In trassintusu acconcianta callanc’ù(n)u stampu chi ddui fùdi in su muru, cà in cuss’appica nò tenìanta mobillisi e ponìanta pallinciòisi e obillusu mè i murusu pò podi appiccài is pagus trastisi, e pò(n)i òi, pò(n)i crasi, cancù(n)’otta ndi ddusu bogànta e abarrànta is istampusu.

Su ludu nò fù fetti a pòin sa terra impastàda cun sa palla, fud’ù(n)u traballu cumpletu candu giadianta ù(n)a passàda de axridda a is pinnasa e a is bìgasa, fattu cussu traballu toccàd’a nò intrài in domu pò tottu sa dìa, pò chi su fundamentu essi potziu asciuttài.

S’om’e fògu fù su logu da an cà bivìanta de prùsu, intrend’in s’enna a mà(n)u ‘e manca ddui fùdi sa ‘ucch’e su forru. Su fòrru dd’ianta fattu a pad’e fòrasa e asub’e su parisi de pratza de assumancu un metr’e binti, a pad’e asutta su forru ddui fùdi un accòrru bùidu, dd’hianta fattu pò pesài su proccu manalli; pò intrài a s’accorru ddui fùdi ùn ecchixedda fatta de ollàstu e arradèllli. A costàu de sa ‘ucch’e su fòrru ddui fuànta dus obillusu cravàusu in su muru e asub’e is obillusu sa palli’e còi pàin (sa palli’’e su forru) e is frucò(n)isi pò mundài su forru. Appiccàdas a is obìllusu duas trebinisi pre(n)àsa de poddì(n)u, chi fùanta in trastisi chi prus usànta in s’om’e fògu, Adamu ndi callàda sa prùs pitticca pò dda ponni in su fògu e còi accant’accant’e latti a is pippiusu, Cramentì(n)u e Peppi, chi si nd’iant’a pesài prus’a tradu. Cramentì(n)u croccàda in su stàulli asub’e ù(n)a stòa, Peppi in dom’e lettu e in su brazzollu cà fùd’ancora pitticheddeddu.

S’om’e fògu fùdi pobera, intrend’a màu ‘esta ddui fùdi sa muredda e aintr’e sa muredda duas marigasa, pò s’acqua, chi viaggiànta dogna dì in conch’e Gennerosa (Gennerosa fù sa pobidd’e Adamu), s’acqua ndi dd’ettìada de Piscedda. De aintr’e sa funtà(n)a tenìada s’acqua a cracìda e dd’abuidàd’aintr’e sa màriga, prè(n)a sa màriga torrad’a prenni sa cracìda, appustisi s’attuàda sa marìg’a conca (intr’e mesu de conca e de màriga ponìada su tidilli po abarrài mengiusu sa mariga e no pitziài sa conca), in sa mà(n)u ‘esta sa cracìda prè(n)a e agghìada car’a dòmu, chi nò fùdi allagru meda. Cussu traballu de bettì s’acqua toccàd’a donnia famiglia, sa genti andàd’a Piscedda, a s’Arutta, a Funtànòa, a Funtàmonti, a Funtana ‘ingia, a s’Uttur’e ì xorrusu, Budràga e atras funtà(n)asa de su sattu nostu.

Mè in s’istàdi s’acqua fud’asserru e mada bìasa dd’is toccàd’abarrài finzasa a trad’e notti pò pòdi pre(n)i su strexu.

S’omu de fògu pottàda sa crabettùra de tèulla, is bigàsa pompìanta s’accannizzàda e asub’e s’accannizzàda sa teulla, teulla chi in cuss’appicca fadìanta in Budraga. Appiccàdasa a i bìgasa duas pettiasa de ollastu e pendi pendi ùa perìgh’e sogas de sattizzu, ù(n)u arrogh’e sumini, ladru, ù(n)a grandulla, ossusu de proccu sallìusu, sa facciola, is pèisi e busciuccasa de oll’e proccu; fù sa provvistedda chi dogna famiglia si fadìada, chini prusu e chini prus pàgu, sendu chi nò s’agattàda panga pò comporài pezza.

Is provvistéddasa dogn’unu si ddas fadìada pò contu sù, in s’ottu prantànta cibudda, allu, fà, patata e canc’u(n)u fundu de cadriottu, in su sàttu arànta trigu, fà e cixiri.

In berà(n)u ponìanta s’ottu a tamatigasa, srindia, mallò(n)i, cugumini e cixillià(n)u, a comporài cosa pè i buttègasa fù troppu carestìa sendu chi nò s’agattà dinài.

Accant’e sa muredda pò is màrigasa ma prus’in àttu ù(n)a fronèsta, aintr’e sa fronèsta ddus ciccarò(n)isi de ferru mattàu, quattru tàssasa e ses ciccàrasa pò su caffèi (cosa chi dd’hiad’arregallàu sa nonna de battiàri candu si fù cojada), su stugg’e su caffèu de oxru e a costàu su stugg’e su zuccuru, prus ainnanti pàgu pàgu ddui fuànta obbillusu cravàusu in su muru e appiccàusu crabettòrisi e ù(n)a perìgh’e sattai(n)èddasa e pingiàdasa, fù tottu sa sienda.

Gennerosa puru si ndi pesàda po’ preparai s’acchipaggiu a su pobiddu, acchipaggiu poburu, fetti pà(n)i a ungialli, canc’u(n)’ ‘otta ù(n)’arrogheddeddu de casu o ladru e cancu(n)’ollìa cunfettàda, ma troppu pagu bottàsa, in su fodd’e sa bèttulla ùn frascu pò s’acqua e in s’atru foddi, ma aintr’e aintr’e sa sacchìtta duas fittasa de fogazza, po’ nò tenni xinnigamentu de anima.

Su pà(n)i nò sòllu cà fù tostàu, meda bìasa fù prè(n)u de callaredda mancài fessidi aintr’e sa crobi, chi tenìanta asub’e sa cascia e ammantàu cun su coberibangu, ma cussu nò fud’ispantu.

Attuàda sa betull’a coddu, in s’atru coddu ùan serra e ùan cavunedda, mancài fèssidi scurìu, nci callàda car’a Pixedda, is istradas ddas connoscìada pramu pò pramu, deghinòu in cussu scurìu hiad’essi finzas imbruchinàu, nò s’intendìada musci musca, sollu canc’ùn cazzeddu giannitèndi e canc’ùn zàullu. Appustisi pigàda sa ìa po’ Prà(n)u Mudregu, car’a Maschexi, Pedr’e fà, sa Callad’e Frumini e arrì arrìu finzas a sa Luxentosa, de innìa a s’Abb’e su Procaxiu, po’ pigài su canall’e Pedriedu, a patt’e susu de is Pilluncas arrubias, e de innìa car’a Istù(n)u, po’ lompi a su logu candu fù cumenzed’a obrexi. Si bidìada a sa pall’e ì Fàisi, sa cront’e su Casteddu in cuss’ora scuriòsa. Su Casteddu....cantu contùsu hiad’intèndiu asub’e su Casteddu, su cont’e su Gurrèi origas de mollenti, chi pottàda origàsa de mollenti e nàs’e paperi, su contu de Maria Cantàda chi tenìad’ù(n)u tròllaxu de oru e tessìada mè is nottisi de temporàda me in su Stramp’e Concòin; issa fù motta de disprexeri ca dd’hianta mottu su sposu a traitorìa, e appùsti motta issa puru, bessìada a is bìusu. Sendu bìa asub’e su Casteddu tenìad’ùn giadrì(n)u de gravellusu chi fuànta is prù bellusu chi si fessinti mai connottus in sa facc’e sa terra. Nò sollu de tèssi mè is nottisi de temporàda malla, mè is nottisi de lù(n)a issa bessìada asub’e su Casteddu a or’e mesunotti pò si castiài is gravellusu chi a tempusu de oi ancora ddui funti, gravellusu chi parinti de sèda e chi nò s’agattanta in nexùn’antru lògu. Narànta ca candu bessìada a mesunotti, su pantasimu fudi ùan figura tottu luxenti e si bidiada de aillagru. Mè is atras nottisi da astru mallu bessìada sempir’asub’e su Casteddu, ma fud’accumpangiàda de su sposu, tott’e i dùsu sezzius’a cuaddu, in trassintusu s’intendianta sò(n)usu leggiusu chi fadianta timì. Tottus i becciusu narànta custus contusu, hianta finzasa bìu a Marìa Cantàda asub’e su Casteddu, hianta bìu a su sposu e dd’hianta intendia tessendi cun d’ùn sò(n)u de attìtidu  e de boxi mallasa chi fadìanta trèmi su coru.

Dd’hianta contàu contus de bandìdusu chi biviant’innìa, de candu is predisi andànta a abbrebài pò agattài su schisroxiu, chi narànta ddui fessìdi, dd’hianta nàu de su scurìu chi ddui fùdi aintr’e su Casteddu, su scurìu fud’ainci meda chi mancu cun luxi fotti arrennesciast’a biri, e chi nò fessi bastàu accant’e sa cascia de su schisroxiu, ddui fud’ùan cascia prè(n)a de musca macedda presonèra pò malli fattu, a aberri cussa cascia e scabulli sa musca ollìa nài sa fin’e su mundu; nemusu s’hiad’essi sravàu de custa musca.

S’arregodàda su contu de Serapiu Mellisi (chi hiad’essi su nannài de su babbu de tziu Bachis e de tziu Paullìun) candu piccioccheddu e montraxeddu in sa zon’e su Casteddu, pottàd’a pappài canc’ùan cosa a unu chi fud’abbandidend’innìa, ddi narànta Bachis Sullisi e dd’hia nàu cà fù Desullesu  e incrupàu pò cosas chi nò hiada fattu, e pò mori de is traittorisi fù latitanti e hiada lassàu finzasa sa sposa sua, hiada nàu ca issa fù meda bella e ca issu ddi ollìada troppu bèin. Serapiu fùdi fèdu, Bachisi fùd’ù(n)u piccioccu mannu, a bell’a bellu hianta fatt’ammistàdi. Bachisi fù de animu bò(n)u e ‘ollìa troppu bèin a Serapiu, primu cà fù sinzèru e segundu ca dividìada cun issu su pàgu pä(n)i cun incaungiu chi ddi poniada in sa bètulla sa mamma. Bachisi fù prus’avvesu de Serapiu a camminài in s’arrochillaxriu e mancài ddui fessinti quindix’annusu de differenzia giogànta impari che fradixeddusu.

Appustisi de ùan trinch’e tempusu Bachisi hiada nàu a Seràpiu cà si ndi deppìad’andài, dd’hianta cumbintu a torrài a bidda sua e a si ponni in mà(u)usu de sa duttizia, ca ddui fud’abettu chi dd’essinti scruppàu. Seràpiu si fù dispraxiu meda ca pedrìada ù(n)u amigu caru, candu fù cun Bachisi issu mancu timìada, ma sa preneta nò dda cumandàusu nòsu.

Bachisi fù cuntentu ca forzis ddi torrant’a giài sa libertàdi de pòdi girài in bidda sua e de podi torrài a sa sposa, ddi dispraxiada a lassài Serapiu sollu, e innantisi de partì hiad’ammostàu a s’amigu ù(n)u stampu in s’arrocch’e su Casteddu narendiddi –mì Seràpiu m’has’aggiudàu e sès’istàu cument’e fràdi pò mèi, in cussu stampu ddui esti ùa pingiàda prèan de marèngusu de oru, candu ses prù mannu ddui àzziasa e ndi dda càllasa, cussu esti su chi pozzu fài po tèi- Serapiu hiada bìu su stampu e finzasa ù(n)u arrogheddedd’e sa pingiàda,  ma cun tottu hiada salludàu s’amìgu tristu mann’e fattu.

Adamu fud’accant’e imbruchinài e custu dd’hiada torràu cun sa conca in terra, e torrend’a su contu nò dd’hianta mài nàu chi Serapiu a mannu nd’hessi callàu sa pingiàda, non nd’hiada scìpiu prus nudda.

E cammina cammina fù penzendi a sa fid’e mallu cristiàun chi ddi fù toccàda, issu po’ campài sa famiglia, ddi toccàd’a andài dogna dì a su monti (guasi sempiri a Istùn), po’ segài linnamini; traballu fàdìosu, chi iderrigàda sa pressò(n)i, e cument’e a issu cussa sotti pàgu dicciòsa fù pò medas’Asunesusu.

Ogna dì partìada a su chizzi, po’ essi a s’obrexidroxu giài lompiu a su logu de an ca deppìada segài su linnamini; òi si castiàda ùan matta po’ s’incrasi, e s’incrasi ùan matta po’ s’impusti, sa vida sua dda passàda ainci.

Su linnamini chi ddi srebìada fù de mèrisi, chi giài sempiri ddi hadianta su premissu de ndi podi segài, canc’ù(n) ‘otta dda segàda a sa fraizzì(n)a.

E ainci andend’andendi me in sa pagu luxi penzàda a cantu traballu hiada fattu, e a cantu ndi ddi hiad’a toccài ancora, datu chi tenìada pagu prusu de corantatres’annusu.

Fìudu, si fù torràu a cojai cun Gennerosa, chi dd’hiat giàu ùn fìllu, Peppi, s’atru fillu, Cramentìun fù de Gennerosa, is pippìusu tenìanta sett’annusu de differenzia, Cramentìun tenìa nǒi annusu e Peppi fétti dùsu, si ddus arrègodàda gioghendi, su mprù mannu chi fadìad’arrennegài a su pitticcu.

Adamu ‘ogn’otta chi nci ‘essìada de ‘òmu prezzettàda a sa pobidda de allìccài su pippìu, chi in sadru de òi ‘olli nài a ddi giài a pappài, a dd’attendi. Su fradi mannu, bribanti, intendendi ‘ogna dì custu foeddu, e ùn pagheddeddu arrennègàu poita cà a issu ddi spettàda prus pagu carignusu de su fradixeddu, dd’hiada postu a nomingiu Licaddu, su pippìu arrennègàu dd’arrespundìada –nò Caddu Tui- e aìnci passànta ì dìsi. Adamu de custu fù cuntentu, si cumprendìada ca is fradixeddusu si ‘ollìanta bèin, e Cramentì(n)u fù giuduziosu..

Arregòdusu chi fadìanta alligrài su coru de su pober’omini, intrassintusu, cammina cammina fù giài lòmpiu a Serr’e Omusu e aillagru, asuba de su Brunch’e Sant’Allìasa cumenzàd’a si bì is primu rajusu de solli chi giadìanta u’antr’abettu a su sattu, si cumenzant’a bì i mattasa, si bidianta i Nuraccisi, si bidìada Genn’e Cotti, Genn’e Arrelli, Nurax’Orrubiu, Nurax’e Piccìu, logusu chi issu cument’e medas’Asunesusu connoscianta bè(n)i, cussasa fuanta i dòmusu de is antigusu, omini mannusu, fòttisi e giudiziòsusu ...babbu nòstusu. Su Stù(n)u fù logh’e cassa meda, is cassadòrisi chi fadìanta cussu xetti pò si podi campài, croccanta finzas dùa dìsi innanti de torrài a bidda, su chi acciappànta dd’hiadianta a messàiusu chi dd’is torrànta trigu, lori o ottalliziasa o ddu bendianta pò pagus’arriallisi su mprù de i bottasa a istrangiususu, e canc’u(n)’otta ndi pappanta issus puru.

Campànta sa pobera vida fullìausu in su sattu cument’e aremìgusu.

Su ‘entu si fadìada ‘ntendi ma nò fù fotti meda, in mes’e sò(n)usu s’intendìada su càntigu de is pilloneddusu, sa frùsia de s’acqua de s’arrìu, de s’arrìu Araxixi, cantu ‘òttasa hadai buffàu in cussus currentì(n)usu, acqua frisca, cantu hiad’essi stàppiu bellu a si pòdi frimmài orasa in cussu lògusu fattusu cun sa mă(n)u de Deusu a si gòdi sò(n)usu, fràgusu e sa belles’e s’acqua crara.

Cantu piscàu hiada giàu cuss’arrìu a is Asunesusu, casi dogna famiglia tenìada un nassraxiu, parànta còvunusu fàttu de cann’e arrù, candu callà su trullu acciappàiant’anguidda e zudditteddu, in beràun trota, in s’istàdi piscànt’a cumpùdu e acciappànta lisa, grappa, pix’e iscatta e saboga, parànta pisceddasa guasi tottu s’annu pò cassài anguidda, me in s’istàdi piscanta a frochitta me in is currentì(n)usu, sbarrànta is currentì(n)usu a pad’e susu pò frimmài s’acqua, appustisi atzianta is pedras a bell’a bellu, chi ddui fùdi anguidda asutt’e sa pedra dda pungìant’a frochitta, ddi mossìanta sa conca pò nò fruscinài meda, ddi sticchìanta u(n) canbu de sessini in s’orìga e ndi ddu fadìant’essì in bucca, una infattu de s’atra finzas a fài appiccò(n)isi mannusu; cussu traballu ddu fadìanta finzas’in s’arrìu mannu, in s’arrìu nòstu finzas’a s’arrì ‘e Sinzillesu e in s’arrì ‘e Sant’Antòin chi ddi narànta Imbessu.

Meda bìasa issu puru hiad’acciappàu piscàu, canta bòttasa anguidda in cantidàdi e grussa meda, sa mprù manna dda sperranta e dda sallianta  appustisi dd’affumanta, e ainci siccàda duràda meda tempùsu e si dda pappànta a cassolla cun patata o fà, cixiri e atras còsasa, nè prus e nè mancu che is ossusu de proccu sallìusu.

E intrassintusu piotti piotti fud’imbàttiu a su logh’e fài su linnamini, scarriga s’acchippaggiu e cumenzad’a segài cos’e pillonàzzusu de ùan matta de ollastu chi hia bìu ù(n)a perigh’e dis’innantisi penzendi chi hiant’essi bessìusu assumancu quindixi pèttiasa de cussa bella màtta; òi dd’est toccàu a benni sollu, is atra bìasa benìada cun goppài Licheddu, cun Fisieddu Sanna, cun goppài Mrazellu Oppusu o cun goppài Giuseppi Pezza; bogàda sa gianchitedda tottu scorriollàda, si pinnìgada is pungittusu e cumenzada a segài, penzendi e serronendi, su sudori ddi callàd’arrìu, nci ddi sticchìada me is ògusu chi dd’abbruxànta béimindi mancài s’essid’istrexiu cun is pungìttusu.

A or’e i dexi hiada agabbàu de segài is pèttiasa, dd’as affàsciada cun sa loritta; s’attùada  is pèttiasa asub’e su coddu (asutta pottàda sa bètulla po nò ddi pizziài su coddu e a perr’e conca su barrettu pò nò ddi scarraffìai sa facci) e pàttidi, su frascu ddu strubàda cun s’attumb’attumba, ma ainc’e tottu camminàda crispu.

Andend’andendi penzàd’a is pèttiasa chi dd’hiant’arrecumandàu de Campidàun, a merì dd’hasa deppìada arrecǒi e apparixài cun su mòllu, appustisi laurài, e agabbàu sa fài(n)a carrigànta su linnamini a carru (pò fài sa càrriga ddui tenìanta già segàusu de tempus’innàntisi buttusu, gavellusu, rajusu, trauzzusu, pallia de forru e de axrolla e atras pèttiasa, pàtti fù linnamin’arrecumandàu, patti fù de ciccài de bendi).

Imbattiu a serr’e ‘omusu ddui fuànta mattasa de pru(n)a  cor’e collumbu chi hianta giài scuttu su frori, is truncusu, cu(n) is annus’inzoru cumenzanta a pottài su croxiu tzaccàu, e de su croxiu bessìada su tzonkiddi, a-i cussu Adamu hiada penzàu ca issa puru fuant’imbattendi a su scurigadroxiu insoru, appustisi chi pò annusu meda hianta giàu is fruttus a chini passàda.

A or’e mesudìa fù giài in Pedriedu e cammina cammina, ‘ogna tantu si frimmàda pò cambiài coddu e tastài un ziccheddeddu de acqua.

Nci fù callàu in su canall’e sa Luxentosa e arrì arrìu finzas’a mollì(n)u de mesu, i lumbùsu ddi ollìanta e si ndi fùd’istuàu is pèttiasa in s’or’e s’Aglìada, pottàda su frascu bùidu e iada penzàu de andài a funtàn Ià(n)a pò buffài e prenni su strexiu, assumancu nc’hiad’essi torràu su frascu prè(n)u a domu.

Innànti de imbàtti a funtan Ià(n)a ddui fuànta mattasa de linnàbru, e de mesu de i màttasa fù bessendi fumu, issu tenìa sidi e iada tiràu derettu a sa funtanedda. Funtàn Ià(n)a est’aintru de u(n)u concalleddu, s’acqua bessìada de s’arrocca frisca e limpia,  nci callàda in d’ù(n)a cora e torràd’a s’arrìu. Sa cora fù prè(n)a de mattuzzu e issu nd’ia segàu u(n9u mazzitteddu ca praxiada a issu e a Gennerosa puru.

In su concalleddu ddui fudi appiccàu un cragalleddu e cun cussu iada buffàu e iada prè(n)u su frascu.

Si fù sezziu ù(n)a scutta pò torrài sullidu e torrend’a furriài fù passàu in su boscazzineddu de linnabru de an cà hiada bìu su fumu, lassendi in su mori su frascu cun sa betulla e su mattuzzu, crosidadosu si fud’incaràu de anc’a fù su fumu...e itt’ia bìu...Cì(n)u.

Cì(n)u Secci fù croccàu drommìu, a conchèra s’hiada postu ù(n)a pedra e asub’e sa pedra ù(n)a gianchittedda de fellùdu grogu (candu fù nòa deppiad’essi bidri o collor’e caffèu), croccàu de costàu cun su barrettu imbaràu in sa massidda, e mancài su croccadroxu nò fessidi de is prù mòddisi issu fù drommìu e surruschiendi.

A ù(n)a perigh’e metrusu ddui fùdi ù(n)u fògu mesu studàu e fattu in mes’e ù(n)u arrolli’e pedrasa e asub’e duas pedrasa ddui fùdi ù(n)u schidòin de ollàstu cun d’ù(n)a codrixedda de angio(n)i bè(n)i cotta, de su fogu fud’abarràu sollu su fari fari. Sa codra fud’a collor’e oru e a Adamu ndi ddi callànta is sallìasa.

E issàrasa cun s’idea de fài cumpangia a su meri pò su mandiàriu hiada zerriàu  -Cì(n)u...Cì(n)u-, e Cì(n)u nienti, appustisi pagu pagu dd’hiada torràu a tzerriài, ma sempri prus’abellu, Cì(n)u fù drommìu comment’e ù(n)a pedra.

Maistu Giuanni (su famini) fud’a mossiusu in sa brenti de Adamu, Ci(n)ù fù drommìu, sa codra fù cotta  e in collor’e oru, su fràgu ddi naràda   -pigamindi-.

Allonghia su brazzu e nd’hadi lliàu si schidò(n)i, ddu passàd’accant’e Cìun e pò essi prus seguru e in paxi cun s’anima hiada torràu a tzerriài, ma abell’abellu –Cì(n)u...Cì(n)u-, e issu nienti.

Adamu fù torràu agòa camminend’a s’imbessi, su schidò(n)i ddu pottàd’ananti cument’e ù(n)a spada. Passu passu si fud’aillagràu de Cì(n)u e de fogu e candu cumenzàd’a essi cuàu de is màttasa, si fùrriada e iscappad’a curri, cun su coru prè(n)u de timorìa.......issu hiada furàu, mancài pò famini ma hiada furàu e pò pèusu de unu de bidda sua, ....unu connottu.

Lòmpiu a su mori s’attùada su fràscu cun su matuzzu e sa bètulla currendi finzas’a su logu de anca hiada lassàu is pèttiasa, cun su coru in tremullìa, si gìrada pò bì chi nò dd’hessinti bìu, ma issu nò hiada bìu a nemusu.

Allestr’allestru ndi ‘ògada sa codra de su schidò(n)i e nci dd’ettad’aintr’e sa sacchitta e dda pò(n)id’in sa bètulla, su schidò(n)i dd’hiada cuàu in d’ù(n)a matt’e modditzi. S’attùada bètulla e pèttiasa e anda car’a sa callàd’e frumini, ma conc’a sùsu, su fasc’e is pèttiasa no ddi parìada prusu grài cument’e innantisi, su frascu nò ddi giadiada prus fastìdiu cun s’and’e torra, su fragu aintr’e su foddi ddi hadìada frozza, is pèisi fùanta liggerusu mancu essi tentu quindix’annusu.

In s’azzìad’e Pedr’e Fà ddui fùanta tres o quattru fémia(n)sa bestìasa de corruttu cun fasci de linna a conca, si fuànt’ispantàdasa de su passu chi pottàd’Adamu e dd’hanti pregontàu –ita pòtta su tiàu in fàttu cà sesi lestru che guettu?-.

Funti passàusu trintases’ànnusu de sa dìa de custu contu, mannài Gennerosa, tzia Michella Proccu, tzia Loisedda Lecis, tzia Nichedda Secci, nannài Adamu, tziu Cìun Secci, tziu Cheddu Lecis e tziu Giuseppi Pezza fùant’in dom’e fogh’e nannài gioghend’a cattasa, cumenti ddus happu sempri connòttusu, su giògu fù sa brisca o a tressetti, atrus giogusu non di connoscianta.

S’arrenneganta chi pedrìanta e incruppanta su cumpangiu ca nò scidìa giogài, ainci passànta su tempusu e s’un’crasi uant’arott’ugualli, fùanta mannusu e nò tenìanta mengius cosa che su si contài de candu a gioventùdi trumentànta pò pòdi bivi. Immòi grazias’a su Segnori tenìanta ù(n)a penzionedda chi dd’his giàdiada su tànti pò pappài e buffài, pò accant’accant’e tabacch’e nasu e canc’ùn zigarru, is mannus’insoru nò hianta tentu mancu cussa sòtti.

Is fëmmi(n)asa, a bott’a botta e fattu fattu azzìanta una, duasa e tre gunnèddasa, e de ù(n)a busciacca ndi ‘ogànta su corr’e su tabbaccu, ndi tirànta su tapp’e ottìgu e cumbidànta –nengia gommài pighid’nd’ù(n)a poddixada-, si ddu ponìanta in càrigasa e ndi ddu suspianta cun su nàsu. Pottànta is càrigasa a collor’e caffèu, patti de tabaccu nci callàd’a su gippo(n)i e a su muncador’e ananti, ma cussu fù su fizziu insòru.

S’unicu de is ominisi chi si ponìada tabacch’e nasu fùdi tziu Cheddu.

Tra ùan partìd’e s’atra nannài Adamu hiada pregontàu a tziu Cì(n)u –Cì(n)u, t’arregòdasa de cudda codra chi teniasta cotta in mollì ‘e mesu, seu foeddèndi de prus de trint’annusu, happu intendiu a nca ti ndi dd’hiada furàda cos’e cà(n)i sendu chi Tui ti fusti fidàu me is fai(n)asa, berus’esti?-

-Oi nò mi dd’arregòdu- hiada nàu tziu Cìun, cun sa boxi grussa chi tenìada –grazias’a Deusu seu ancòra de nòdu, dd’happu sentìa cun tottu su coru, fù cosa chi m’hianta giàu pò traballu chi hia fattu, mi seu stentàu po dda cõi bê(n)i bê(n)i e intrassintusu seu andàu a attendi attru doveri, candu sèu torràu nò ddu hadiada prusu nè codra e nè schidǒ(n)i, pò prusu nò happu bìu manc’arrastu de animalli e nè intendiu sciarròccu, cument’e chi ndi dd’essi pigàda su dimòniu, mi sèu dispraxiu, tristu mann’e fattu happu penzàu a canc’ùn cã(n)i e happu nàu -“mancài andis’in corrìas de fogu cun codr’e tottu”-.

E nannài –bellabàttu deppiad’essi cã(n)i.-

Tziu Cì(n)u –ell’e it’animalli podiad’essi?-

E nannài –cussu Cìun fud’animalli a dus pĕisi-

Tziu Cì(n)u –nara tramalli, olli bì ca iscisi canc’ŭ(n)a cosa?

E nannài –sissi Cì(n)u, cuss’animalli füi deu-, issàrasa dd’hadi contàu tottu su chi fù capitàu, sempri cun mesu bregungia, cà cùssasa nò fùanta còsasa de fài.

Tziu Cì(n)u –ma castiài, mincidissu Adamu Fonài, chi dd’iu scipiu issarasa t’hia dennunziàu-.

Hiat näu cussus pagus foeddusu, cuddus cillus grussus grussus nò ddi hadianta prus s’abettu de omini de carattiri fotti e sa cara si fud’allutta de cuntentesa, in coru sù fù cuntentu ca si dd’hiada pappàda u(n)u cristià(n)u, nò ù(n)u animalli, in cussus tempusu su fàmini fù mèda e toccàd’a s’arrangiài.

Hiant’arrisu de su fattu, tziu Cìun de gustu, e deu spantàu, ca nò hia mài bìu a i custus bècciusu arriendi de coru cument’e i s’otta.

Questa e tante altre storielle mi è capitato di sentire dalla bocca di questi simpatici vecchietti, che si radunavano sempre a casa dei miei nonni (questo perchè mia nonna non poteva uscire causa la quasi totale cecità).

Erano tutti nati tra il 1870 ed il 1890, un periodo con tradizioni totalmente diverse dalle attuali, anche il parlare era diverso, molti termini da loro usati non fanno più parte del nostro parlare quotidiano, così come il loro lessico.

Ho avuto modo di sentirli parecchie volte, poichè quando disturbavo mia madre nelle faccende domestiche, essa mi mandava a a casa dei nonni con questa raccomandazione:

-Bài a dom’e mannai e faidì giài su stentu.

Io che non capìvo il significato chiedevo a nonna di darmi su stentu, che serviva a mia madre; e Lei mi rispondeva:

-Setzidì innòi fillu miu, cà immoi mannai ti ddu prepàrada.

E così stavo seduto per delle ore a sentire i loro racconti, con vivo interesse.